Nahuatl

La lengua náhuatl

4. Huitzilopochtli

Huitzilopochtli

Huitzilopochtli (‘colibrí izquierdo’) fue el dios principal de los mexicah, pues fue quien los guió desde Aztlán hasta el valle de México para fundar Tenochtitlan, además de ser el patrono de la guerra y quien les aseguraba capturar enemigos para sacrificarlos y así seguir alimentando al Sol con sangre para que no dejara de salir.

En esta historia se cuenta cómo es concebido milagrosamente cuando su madre, Coatlicue (‘la de falda de serpiente’), se guarda una bola de plumas finas en el seno. Su hermana Coyolxauhqui (‘la adornada de cascabeles’) decide matarla (junto con sus hermanos, los Centzonhuitnahua o 400 Surianos) por la afrenta de embarazarse y sin saber de quién. Afortunadamente Huitzilopochtli nace y los vence a todos (con ayuda de su mítica arma el Xiuhcoatl), dejando a su hermana mutilada como se ve en el famoso monolito hallado en 1978 que actualmente puede verse en el museo del Templo Mayor.

Coyolxauhqui
In Uitsilopochtli in senkaj kimāuistiliāyaj in Mēxijkaj. Iuin in kimatiyaj in ītsintilis in īpēualis:Mucho honraban los mexicas a Huitzilopochtli sabían ellos que su origen, su principio, fue de esta manera:
Ka in kōatepek īuīkpa in Tollan semiluitl kitstikaj ōmpa nenka siuātl ītoka Kōātlīkue īnnān sentsonuitsnāuaj. Au īnueltiu, ītōka Koyolxāu.En Coatepec, por el rumbo de Tula, había estado viviendo, allí habitaba una mujer de nombre Coatlicue. Era madre de los Cuatrocientos Surianos y de una hermana de éstos de nombre Coyolxauhqui.
Au in yejuātl Kōātlīkue onkān tlamajseuaya, tlachpānaya, kimokuitlauiaya in tlachpānalli. Inik tlamajseuaya in Kōatepek.

Au seppa in ijkuāk tlachpānaya, in Koātlīkue īpan ualtemok ijuitl, iukin ijuitelolojtli. Niman konkuitiuets in Kōātlīkue; īxillān kontlālij. Au in ōtlachpān niman konkīskiya in ijuitl, in īxillān ōkitlālikaj, aok tlej kittak.

Niman ik otstik in Kōātlīkue.
Y esta Coatlicue allí hacía penitencia, barría, tenía a su cargo el barrer, así hacía penitencia, en Coatepec, la Montaña de la Serpiente.

Y una vez, cuando barría Coatlicue, sobre ella bajó un plumaje, como una bola de plumas finas. En seguida lo recogió Coatlicue, lo colocó en su seno. Cuando terminó de barrer, buscó la pluma, que había colocado en su seno, pero nada vio allí.

En ese momento Coatlicue quedó encinta.
Au in ōkittakej in Sentsonuitsnāuaj in īnnān ye otstli, senkaj kualānkej, kijtoaj āk ōkichīuilij in? ākin ōkotstij? Tēchāuilkīxtia, tēchpīnāutia.Al ver los Cuatrocientos Surianos que su madre estaba encinta, mucho se enojaron, dijeron: —“¿Quién le ha hecho esto? ¿quién la dejó encinta? Nos afrenta, nos deshonra”.
Au in īnueltiu in Koyolxāu kimiluij, nokichtiuān, tēchāuilkīxtia. San tikmiktiaj in tonān in tlauēlīlōk in ye otstli. āk ōkichīuilij in īijtik ka?Y su hermana Coyolxauhqui les dijo: —“Hermanos, ella nos ha deshonrado, hemos de matar a nuestra madre, la perversa que se encuentra ya encinta ¿Quién le hizo lo que lleva en el seno?”
Au in ōkimaj Kōātlīkue, senkaj momauti senkaj motekipachoj. Au in īkonēu in īijtik katka kiyōllāliāya. Kiuālnōtsaya kiluiāya:

“Māka ximomāuti. Ye nej nikmati”.
Cuando supo esto Coatlicue, mucho se espantó, mucho se entristeció. Pero su hijo Huitzilopochtli, que estaba en su seno, la confortaba, la decía:

—“No temas, yo sé lo que tengo que hacer”.
In ōkikak in Kōātlīkue in ītlajtōl in īkonēu senkaj moyōllālij, motlālij in īyōlloj, iukin iukāntlamat.Habiendo oído Coatlicue las palabras de su hijo, mucho se consoló, se calmó su corazón, se sintió tranquila.
Au in ye iuki, in Sentsonuitsnāuaj in ōkisentlālijkej in īntlajtōl, in ōkisemijtojkej in san kimiktīskej in īnnan, yejīka ka tlapīnāuīti, sa senkaj mochikāuayaj. Senkaj kualānkej. Iuki in kīsaya in īyōlloj, in Koyolxāuki kinyōlēuaya, yōllojkokōlkuītiaya in īokichtiuān in mākuelej miki in īnnān.Y entre tanto, los Cuatrocientos Surianos se juntaron para tomar acuerdo, y determinaron a una dar muerte a su madre, porque ella los había infamado. Estaban muy enojados, estaban muy irritados, como si su corazón se les fuera a salir. Coyolxauhqui mucho los incitaba, avivaba la ira de sus hermanos, para que mataran a su madre.
Au in Sentsonuitsnāuaj niman ye ik mosenkāuaj moyaōchijchīuaj.

Au in yejuāntin Sentsonuitsnāuaj iukin tekiuajkej katkaj. Tlajkuiyayaj, tlakuauijkuiyayaj, kikuauijkuiyayaj in īntson, in inkuātson.
Y los Cuatrocientos Surianos se aprestaron, se ataviaron para la guerra.

Y estos Cuatrocientos Surianos, eran como capitanes, torcían y enredaban sus cabellos, como guerreros arreglaban su cabellera.
Au in se ītōka Kuauitl ijkak, nekok kitlalijtinenka in ītlajtol. In tlein kijtoāyaj Sentsonuitsnāuaj niman koniluiāya, konnōnōtsaya in Uitsilopochtli.Pero uno llamado Cuahuitlícac era falso en sus palabras. Lo que decían los Cuatrocientos Surianos, en seguida iba a decírselo, iba a comunicárselo a Huitzilopochtli.
Au in Uitsilopochtli kiuāliluiaya in Kuauitl ijkak: senkaj tlej tikmomachitia notlajtsiné, uel xonmotlakakīlti. Ye nej nikmati.Y Huitzilopochtli le respondía: —“Ten cuidado, está vigilante, tío mío, bien sé lo que tengo que hacer”.
Au in ye iuki, in yēkenej ōkisemijtojkej, in ōsentetix in īntlajtōl, inik kimiktīskej, inik kitlajtlātīskej in īnnān. niman ye ik uij. Tēyakāna in Koyolxāuki. Uel mochijchikāuaj, mosesenketsaj, moyāōchijchīukej. Īntech kitlālijkej in īmāmatlatki, in aneukyōtl, īntsītsikās āmatitech pipilkak tlajkuilōlli. īuān in koyolli īnkōtstitech kiilpijkej, inin koyolli mijtoāya oyoualli. īuān in īnmīu tlatsontektli.Y cuando finalmente estuvieron de acuerdo, estuvieron resueltos los Cuatrocientos Surianos a matar, a acabar con su madre, luego se pusieron en movimiento, los guiaba Coyolxauhqui. Iban bien robustecidos, ataviados, guarnecidos para la guerra, se distribuyeron entre sí sus vestidos de papel, su anecúyotl, sus ortigas, sus colgajos de papel pintado, se ataron campanillas en sus pantorrillas, las campanillas llamadas oyohualli. Sus flechas tenían puntas barbadas.
Niman ye ik uij. Tejtēkpantiuij, tlatlamantiuij. Tlayejyekōtiui. Momāmajtiuij, tēyakāna in Koyolxāuki.Luego se pusieron en movimiento, iban en orden, en fila, en ordenado escuadrón, los guiaba Coyolxauhqui.
Au in Kuauitl ijkak niman ye ik motlalotitlejko, in kinōnōtsas in Uitsilopochtli. Kiluij, ka ye uītsej.

Niman kijtoa in Uitsilopochtli, uel xontlachiya kān ye uītsej.

Niman ye ik koniluia in Kuauitl ijkak, ka ye Tsompantitlan.

Ye no seppa kiuāliluia in Uitsilopochtli, kān ye uītsej?

Niman koniluij, ka ye Kōāxālpan uītsej.

Ye no seppa kiuāliluij in Uitsilopochtli in Kuauitl ijkak: tlā xontlachiya kān ye uītsej.

Niman ik koniluij, ka ye Apetlak.

Ye no seppa kiuāliluij: kān ye uītsej?

Niman koniluij in Kuauitl ijkak: ka ye tlatlakapan yajtiuitsej.

Au in Uitsilopochtli ye no seppa kiuāliluij in Kuauitl ijkak. Kiluij, tlā xontlachiya kān ye uītsej.

Niman ik koniluij in Kuauitl ijkak: ka yēkenej uālpanuetsi, yēkenej uālajsi, tēyakāntiuīts in Koyolxāuki.
Pero Cuahuitlícac subió en seguida la montaña, para hablar desde allí a Huitzilopochtli, le dijo: “Ya vienen”.

Huitzilopochtli le respondió: “Mira bien por dónde vienen”.

Dijo entonces Cuahuitlícac: “Vienen ya por Tzompantitlan”.

Y una vez más le dijo Huitzilopochtli: “¿Por dónde vienen ya?”

Cuahuitlícac le respondió: “Vienen ya por Coaxalpan”.

Y de nuevo Huitzilopochtli preguntó a Cuahuitlícac: “Mira bien por dónde vienen”.

[En seguida le contestó “Ya están en Apetlac”.

Y de nuevo le preguntó: “Mira bien por dónde vienen”.]

En seguida le contestó Cuahuitlícac. “Vienen ya por la cuesta de la montaña”.

Y todavía una vez más le dijo Huitzilopochtli: “Mira bien por dónde vienen”.

Entonces le dijo Cuahuitlícac: “Ya están en la cumbre, ya llegan, los viene guiando Coyolxauhqui”.
Au in Uitsilopochtli niman ik uāllākat. Niman ītlatki uālyetiyaj: in īchīmal teteuelli, īuān in īmiu īuān in iajtlau xoxoktik mijtoa xiuajtlatl. īuān īxtlan tlatlaān, ik ommīchīu in īkonēkuitl, mijtoāya īpilnechīual. Mokuāpotōnij īxkuak īuān īnajnakastlān. Au se pitsāuak in īkxi īōpōchkopa, kipotōnij in īxokpal. īuān kitexojuāuan in īmets ōmextin īuān ōmextin īakōl.En ese momento nació Huitzilopochtli, se vistió sus atavíos, su escudo de plumas de águila, sus dardos, su lanza-dardos azul, el llamado lanza-dardos de turquesa. Se pintó su rostro con franjas diagonales, con el color llamado “pintura de niño”. Sobre su cabeza colocó plumas finas, se puso sus orejeras. Y uno de sus pies, el izquierdo, era enjuto, llevaba una sandalia cubierta de plumas, y sus dos piernas y sus dos brazos los llevaba pintados de azul.
Au se ītōkā Tōchankalki kontlatij in Xiukōātl, kiuālnāuatij in Uitsilopochtli. Niman ik kijxil in Koyolxāuki au niman kechkotōntiuets, in ītsontekon ōmpa ommokāua in ītēnpa Kōātepētl. Au in ītlāk tlatsintlān ueuetsiko, tetextiuets: sēsekkān ueuets in īmā, in īikxi īuān ītlāk.Y el llamado Tochancalqui puso fuego a la serpiente hecha de teas llamada Xiuhcóatl, que obedecía a Huitzilopochtli. Luego con ella hirió a Coyolxauhqui, le cortó la cabeza, la cual vino a quedar abandonada en la ladera de Coatépetl. El cuerpo de Coyolxauhqui fue rodando hacia abajo, cayó hecho pedazos, por diversas partes cayeron sus manos, sus piernas, su cuerpo.
Au in Uitsilopochtli niman ye uālēua, kinuāltoka, īntlan aki, kinuāltemouia, kinuāltepēua in Kōātepētl īkpak.

Au in okimāxitiko in tlālchi, in tlatsintlān, niman ye ik kintoka, kinyayaualochtij in Kōātepētl. Nāppa in tlayayaualochtij, in kinyayaualochtij. Ok nēn kiuāloyouijtiuiyaj, ok nēn kiuāloyouiāyaj, uālmochīmaluītektiuiyaj.

Aok tlej uēl kichīukej, aok tlej uēl āxkej , aokmo uel kitsakuilijkej. San kinsemēuītij in Uitsilopochtli: kinsentepotstij, uel kinpojpoloj, uel kimīxtlātij, uel kinpōktlāntilij.

Au in sā aokmo uel kinkāuaya, in ōuel in sentech mopilo, senkaj kitlajtlāutiayaj, kiluiāyaj: mā īxkich.
Entonces Huitzilopochtli se irguió, persiguió a los Cuatrocientos Surianos, los fue acosando, los hizo dispersarse desde la cumbre del Coatépetl, la montaña de la culebra.

Y cuando los había seguido hasta el pie de la montaña, los persiguió, los acosó cual conejos, en torno de la montaña. Cuatro veces los hizo dar vueltas. En vano trataban de hacer algo en contra de él, en vano se revolvían contra él al son de los cascabeles y hacían golpear sus escudos.

Nada pudieron hacer, nada pudieron lograr, con nada pudieron defenderse. Huitzilopochtli los acosó, los ahuyentó, los destrozó, los aniquiló, los anonadó. Y ni entonces los dejó, continuaba persiguiéndolos.

Pero, ellos mucho le rogaban, le decían: —“¡Basta ya!”
Au in Uitsilopochtli ajmo ik moyōlsēuij. Ka senkaj īntech motlajpalo in kintoka.

Au sā kēskitotōn īīxpanpa ēuakej. In īmākpa kīskej ōmpa itstiyajkej in Uitslāmpa. Inin motēnēua Uitslāmpa, yejīka ka ōmpa itstiyajkej inin Sentsonuitsnāuaj, in okīskintin īmātitlampa kīskej in Uitsilopochtli.

Au in ye iuki, ōkinmiktij, ōīēllelkīs, kinkuīlij in īntlatki, in īnechichikuaj, in aneukyōtl. Kimotlatkitij, kimāxkātij, kimotōnaltij, iukin kimotlauistij.
Pero Huitzilopochtli no se contentó con esto, con fuerza se ensañaba contra ellos, los perseguía.

Sólo unos cuantos pudieron escapar de su presencia, pudieron librarse de sus manos. Se dirigieron hacia el sur, porque se dirigieron hacia el sur, se llaman Surianos, los pocos que escaparon de las manos de Huitzilopochtli.

Y cuando Huitzilopochtli les hubo dado muerte, cuando hubo dado salida a su ira, les quitó sus atavíos, sus adornos, su anecúyotl, se los puso, se los apropió, los incorporó a su destino, hizo de ellos sus propias insignias.
Au in Uitsilopochtli nō mijtoāya tētsāuitl, yejika ka san ijuitl in temōk inik otstik in īnān in Kōātlīkue; kayāk nēs in ītaj.

Yejuātl in ōkipiyayaj in Mēxijkaj. Inik ōtlamanītiāyaj, kimāuistiliāyaj. īuān in ītech mochikāuayaj in Uitsilopochtli. Au in yejuātl in tlamāuistilistli ōkatka, ka ōmpa tlamantli in kōatepek, in iu mochīuilij ka ye uejkāu.
Y este Huitzilopochtli, según se decía, era un portento, porque con sólo una pluma fina, que cayó en el vientre de su madre, Coatlicue, fue concebido. Nadie apareció jamás como su padre.

A él lo veneraban los mexicas, le hacían sacrificios, lo honraban y servían. Y Huitzilopochtli recompensaba a quien así obraba. Y su culto fue tomado de allí, de Coatepec, la Montaña de la Serpiente, como se practicaba desde los tiempos más antiguos.

 

Origen :Códice Florentino , libro III , capítulo 1

Náhuatl :

Paleografía [adaptada] de David-Bowles, comparada con enunciados reconocidos por Alexis Wimmer.

Español :

Trad. de Miguel LEÓN-PORTILLA, en Antología. De Teotihuacán a los aztecas
Fuentes e interpretaciones históricas