Nahuatl

La lengua náhuatl

El pueblo que yo recuerdo

1. Ompa nochan, momochko malakatetikpak, tlaka tekiti iuan siuame tlaxkaloa, tlakualchiua. Onkuan on yekos tlakatl ye mayana nochi tlakuali sa tekichia. Ijki in ika nemia nochantlaka. 1. Allá en mi casa, en Milpa alta, los hombres trabajan y las mujeres hacen tortillas, hacen comida. Así es que cuando llega el hombre y tiene hambre, toda la comida lo está esperando. Así es como viven los de mi pueblo.
2. Noka yaue tlaka tekitiske siuame noijki tlakoa ompa tiankisko kampa monamaka nakatl, yetl, tlaoli –nochi tlan monekis- kuauitl, tekoli, xochikuali: nochi in itech moneki siuame ipan kali. Yomokuepke siuame tiankistli kitlipantlalia tlakuali iuan uisi. Kisaka atsintli ika se tikaxalotin noso teposkaxtin iuan tla youala tenamik, tsikuini siuatontli kikoas neutli. 2. Mientras los hombres van a trabajar, también las mujeres se van a comprar a la plaza, adonde se vende carne, frijoles, maíz –todo lo necesario– leña, carbón, fruta, todo lo que se les ofrece a las mujeres en casa. Cuando vuelven las mujeres de la plaza ponen la comida en la lumbre y se cuece. Traen el agua en unos jarros grandes o en botes, y si ya llegó el marido corre la mujer a comprar el pulque.
3. Iki in, temachtiani, niau nimitstlanonotsas inin tlatoli itech naltepeu iuan nonemilis. 3. Así que, maestro, le voy a contar unas palabras acerca de mi pueblo y de mi vida.
4. Momochko Malakatetikpak, naltepeu, itokan Milpa Alta kaxtilankopa noso Asunción Milpa Alta iuan intsalan tetepeme Kuautisn iuan Teutli. 4. Momochco Malacatetípac mi pueblo, se llama Milpa Alta en español, o la Asunción Milpa alta, y está entre los cerros del Cuauhtzín y del Teuhtli.
5. Nota, nonan, kuali otlatoaya maseualkopa iuan kastilankopa. En esa época, no como ahora, nadie se avergonzaba de hablar el mexicano. Muchos no sabían el castellano. 5. Mi padre, mi madre, hablaban bien el mexicano y el español. […]
6. He visto mucho malo y mucho bueno en mi vida, pero lo que más me gustó fue cuando yo era chiquita y comencé a ir a la escuela. 6. […]
7. Achtopa inin tlatoli itech notatsin niau nitlanonotsas. Ikuak neua nitepiton notatsin ayemo uel amotekitiliaya. San yeuatl omotlakichiliaya kuentla matlaktli uan ome metoton uan omotlachikiliaya onkuan on mochiuas neutli. Ika ayemo miak tepiluan oyeya kuali opanoaloya ika neutomin. Ipan on tonaltin ipatiu se litro neutli yeyi centavo. Ika ipan tika on amo omopiaya litros ke axan. Ika tlatamachiualo iman tika on oyeya almontin tlakualmon iuan cuarterón. 7. Pero primero voy a contar unas palabras acerca de mi padre. Cuando yo era pequeña mi padre no trabajaba mucho, sólo raspaba sus magueyes en el campo y así hacía el pulque con sus doce magueyitos. Como no éramos muchos hijos entonces se podía vivir con el dinero del pulque. Por esos tiempos costaba el litro de pulque tres centavos. Por esos tiempos no se usaba la palabra “litro” como hoy. Para medir había cuartillos, medios cuartillos y cuartos de cuartillo.
8. Ika on omopanoltiaya notatsin iuan nonantsin. San niman oyekoke tepiluan. Ye timiaktin. Iuan nokneuan otiyeya tichikuasentin. Ye yiman tika on okuache notatsin omotekiliaya okuache ipampa ye timiaktin otiyeya ipan kali. Notatsin omopiliaya tlen motekitilis tekuekuentla. Yomokiliaya arado, yomotekitiliaya tlaltepostli. Noijki kemanian omotekitiliaya ika tlalacha; inon ika metsontekikixtilo iuan tlaltepostli ika omotokaya tlaoli. Ijki on ik omonemiti notatsin. Onkuan on aik otechpolo tlan tikuaske, tlen tikiske; nian noijki totsotsoma aik otechpolo. 8. Con eso podían vivir mi padre y mi madre. Luego vinieron más hijos. Éramos muchos. Ya éramos seis hermanas. Para entonces mi padre trabajaba más porque éramos muchos en la casa. Mi padre tenía que trabajar en el campo. Ya llevaba el arado, ya trabajaba con el azadón. También había veces que trabajaba con la talacha; con ésta arrancaba los magueyes, y el azadón era para sembrar el maíz. Así vivió mi padre. Por eso fue que nunca nos faltó que comer, que beber; ni tampoco nos faltó nunca ropa.
9. Ye yiman on notatsin omaniliaya tekitl ke inon mitoa ika estajo. Iuan onkuan kuali motekitilis omeutsinoaya yeyi jora uatsinko; nikas motlatlaluis tlaoli, noso mepopouis, noso mometsontekixtilis. Iuan ikuak asis chijnaui tlatepostlamachotiloni notatsin yomosenkauili se tarea; san niman omaxtitiaya kalitik; yekan almasal. Omamasaluiaya ika ye moli noso chilatl ika nakatl iuan omitiaya ineneutsin. 9. Entonces mi padre cogía trabajo por destajo, como se dice, y para poder trabajar bien se levantaba a las tres de la mañana; se iba a cultivar el maíz o a limpiar los magueyes, o a sacar troncos de maguey. Para las nueve de la mañana mi padre ya había terminado su tarea; luego llegaba a la casa; ya estaba el almuerzo. Almorzaba con frijoles de olla, o molito con carne y su pulquito.
10. San niman omaniliaya mekapali iuan hacha. Omikiliaya itakatl para ome tonali, neutli noijki ome tonali, atsintli ika moposonilis ikafetsin ompa kuautla. Noka moxexeluiaya kuauitl onkuan on metekechilis horno onkuan kisas tekoli. Iman yometekelik omokautsinoaya se youali iuan semiluitl. Onkuan on mojtilis tla otikuik noso oseu horno. Ipampa iki on kimati kichiuas horno¸tlikui iuan seui; iuan tla oseuia notatsin omomektlikechiliaya. 10. Y luego se echaba encima el mecapal y el hacha. Llevaba comida para dos días, también pulque para dos días, y agua para poder hervir café allá en el monte. Mientras se ponía a rajar la leña, dejaba armado el horno para que se hiciera el carbón. Cuando ya estaba funcionando el horno, se quedaba allí una noche y un día. Porque tenia que ver si se encendía o se apagaba el horno. Porque sabía trabajar el horno; se prende y se apaga; y si se apagaba, mi padre lo volvía a encender.
Náhuatl y Español : De Porfirio Díaz a Zapata , cap. 1