Nahuatl

La lengua náhuatl

Lección 15 – El pasado

Lección XV

#101. El PRETERITO PERFECTO.

Para formar el pretérito perfecto se deben seguir las reglas que se dan en seguida. Debe advertirse que existen irregularidades y que algunos verbos tienen dos formas, tanto en la lengua clásica como en los dialectos modernos. En el Vocabulario de Molina y en el diccionario de Siméon se da el pretérito de cada uno de los verbos. Las siguientes reglas pueden seguir de guía al principiante.

1. Verbos en -ka. choka: chokak; paka: pakak; kuika: kuikak; maka: makak; toka: tokak.
2. Verbos en consonante (que no sea -k) seguida de -i o -a. nemi: nen; neki: nek; kochi: koch; mati: mat; miki: mik; kisa: kis; teki: tek; tekiti: tekit.
3. Verbos en -aua, -eua, -iua, -oua. kaua: kau; peua: peu; poua: pou; koua: kou; chiua: chiu.
4. Verbos en -ia. chantia: chanti; iluia: ilui; paleuia: paleui; tlalia: tlali.
5. Otros pretéritos. pia: pix; asi: asik; itta: ittak; kua: kua.
6. Además, a todas estas formas habrá que anteponer la partícula o-. Para el plural se agregará -kej.

Ejemplos:

o-ni-chokak: lloré o-ti-chokak-kej: lloramos
o-ti-chokak: lloraste o-an-chokak-kej: lloraron ustedes
o-chokak: lloró o-chokak-kej: lloraron

 

o-ni-nen: viví o-ti-nen-kej: vivimos
o-ti-nen: viviste o-an-nen-kej: vivieron ustedes
o-nen: vivió o-nen-kej: vivieron

Onikoch. Dormí.
Otinen. Viviste.
Otikkau mokal. Dejaste tu casa.
Ochokak ipampa onimik. Lloró porque morí.
Onikochiu nokal. Hice mi casa.
Otikkoukej chili. Compramos chile.
Otitepoukej. Contamos gente.
Oantlapakakkej. Lavaron ustedes.
Onechpaleuikej. Me ayudaron.
Oniktek se xochitl. Corté una flor.

#102. TRADUCIR:

1. Oniknek chokolatl.
2. Otiknek tomin.
3. Pili okinek tomin.
4. Otiknekkej tlali.
5. Oankinekkej tetl.
6. Okinekkej petlatl.
7. Xuan onechilui “kema”.
8. Onichanti ompa.
9. Oanchokakkej.
10. Yejuatl omik.

#103. TRADUCIR:

1. Juan comió.
2. ¿Trabajaste aquí?
3. ¿Comiste la tortilla?
4. ¿Me diste el dinero?
5. ¿Quién lo supo?
6. Salieron ellos?
7. Me ayudaste.
8. Cortamos el papel.
9. No comimos el conejo.
10. ¿Cuándo saliste?
11. Lloraste.
12. Dormiste.
13. No murió él.
14. ¿Hiciste tu casa?
15. ¿Quién hizo el plato?

#104. TRADUCIR AL ESPAÑOL Y CAMBIAR AL PRETERITO:

1. Xuan kochi nikan.
2. Niktoka in tetl.
3. Titlakuaj.
4. Titlakua tejuatl.
5. ¿Kineki tlapakas?
6. Nikneki nitlapakas.
7. Ankisaj amejuantin.
8. ¿Titlanamaka?
9. Pili kineki chokas.
10. Yejuantin tlapouaj.

#105. TRADUCIR. Si hay algún verbo que indique acción no realizada se pondrá en el futuro.

1. Ella lloró porque murió su abuelo.
2. Yo salí porque quise.
3. Lavamos y lavamos la piedra.
4. ¿Supiste que él llegó?
5. Ustedes quisieron comprar un libro.
6. Ellos entraron y trabajaron.
7. ¿Por qué le dijiste “no”?
8. ¿Quién quiso dejar a su niño aquí?
9. Yo quise salir y trabajar.
10. ¿Cuándo quisiste cantar?
11. ¿Vendiste en el mercado?
12. Nuestro niño quiso llorar.
13. ¿Quién te lo dijo?
14. Me ayudó y me dejó.
15. ¿Te ayudaron ellos?

#106. TRADUCIR:

Itekiu siuatsintli

1. Siuatsintli ka ichan. 2. Tekiti nochi in tonali. 3. San ika seua tlaposonia tlen kintlaitiskej ipiluan. 4. Tla ye ueueyitoton yaue temachtiloyan. 5. Ijkuak yoyajkej kokonej temachtiloyan, nantli yau tiankisko tlakouas. 6. Ijkuak ualaskej ipiluan, tlakuaskej. (De un texto de la zona de Necaxa, Puebla).

#107. CONTESTAR:

1. ¿Kampa ka siuatsintli?
2. ¿Tlen kichiua nochi in tonali?
3. ¿Tlaka tlaposonia?
4. ¿Akin tlaitis?
5. Ipiluan ye ueueyitoton?
6. ¿Kampa yaue kokonej?
7. ¿Kampa ka temachtiloyan?
8. ¿Kampa yau nantli?
9. ¿Tlen kichiua tiankisko?
10. ¿Tlen kikuaskej kokonej?