Nahuatl

La lengua náhuatl

  • Lección 18 – Toponimia

    Lección XVIII

    #125. Toponimia.

    Algunos de los sufijos más comunes para formar los toponímicos nahuas son los siguientes:

    1. -ko: lugar de. Ejemplos: Tlekuilko: lugar del hogar; Istakalko: lugar de la casa de la sal; Istakkalko: lugar de la casa blanca; Teopantsinko: lugar de la iglesita; Kaltonko: lugar de la casucha.

    2. -tlan: lugar de. Cuando hay una l final en la raíz del sustantivo, -tlan pierde la t. Ejemplos: Tlaxkalan: lugar de las tortillas; Auakatlan: lugar de los aguacates; Siutlan: lugar de las mujeres; Kuikatlan: lugar de los cantos; Itskuintlan: lugar de los perros; Sempoualan: lugar de los veinte.

    3. -tepek: lugar del cerro de. Koatepek: lugar del cerro de las serpientes; Chiltepek: lugar del cerro de los chiles; Masatepek: lugar del cerro de los venados.

    4. -titlan: lugar de o junto al lugar de. Amatitlan: lugar de o junto a los papeles; Atoyatitlan: lugar de o junto al río; Michtitlan: lugar de o junto a los pescados.

    5. -pan: lugar en o sobre. Apan: lugar en el agua; Xalpan: lugar en la arena; Kalpan: lugar en las casas.

    6. -apan: lugar del río de. Uexoloapan: lugar del río de los guajolotes; Amaapan: lugar del río del papel; Xalapan: lugar del río de la arena.

    7. -kan: lugar de. Frecuentemente se utiliza con la partícula hua que indica posesión. Koluakan: lugar de los que tienen abuelos; Akaluakan: lugar de los que tienen canoas; Koyouakan: lugar de los que tienen coyotes.

    8. -k: lugar de. Tekoak: lugar de la serpiente de piedra; Atoyak: lugar del río.

    9. -nauak: junto a. Kuaunauak: lugar junto a los árboles; Tochnauak: lugar junto a los conejos.

    10. -ixko: frente a. Xalixko: frente a la arena; Tlalixko: lugar frente a la tierra; Tepetlixko: lugar frente al cerro.

    11. -tikpak: encima de. Tepetikpak: lugar encima del cerro; Yopaltikpak: lugar encima de las sillas; Ostotikpak: lugar encima de la cueva.

    12. -tanko: lugar a la orilla de. Atenko: lugar a la orilla del agua; Tiankistenko: lugar a la orilla del mercado; Tlaltenko: lugar a la orilla de la tierra.

    #126. TRADUCIR:

    1. Xochimilko
    2. Kochikalko
    3. Xochitlan
    4. Akaltsinko
    5. Tochtlan
    6. Tekoyotitlan
    7. Tochtepek
    8. Chilpan
    9. Papaloapan
    10. Papalotlan
    11. Ostotikpak
    12. Atikpak
    13. Michapan
    14. Mekakalko
    15. Akaltonko
    16. Papalotikpak
    17. Metlaostok
    18. Teokalko
    19. Teokaltsinko
    20. Tetlan
    21. Xochikaltepek
    22. Ystakmichuakan
    23. Tekololkapan
    24. Tekolotlan
    25. Okuilan
    26. Okuiltepek
    27. Tonantsintla
    28. Tonauak
    29. Tlanauak
    30. Chilan

    #127. TRADUCIR. Algunos de los siguientes toponímicos tienen más de una forma.

    1. Lugar del cerro del mercado.
    2. Lugar de la casita de madera.
    3. Lugar de los que tienen petates negros.
    4. Lugar junto a los petates viejos.
    5. Lugar de la casa de fuego.
    6. Lugar de la casa de madera.
    7. Lugar del cerro de los quelites.
    8. Lugar de las canoas nuevas.
    9. Lugar junto al maíz.
    10. Lugar del río de las mariposas blancas.
    11. Lugar del cerro del maíz.
    12. Lugar del cerro del comedor de gente.
    13. Lugar de los que tienen papel.
    14. Lugar de los cuatro.
    15. Lugar del cerro de los zapotes.
    16. Lugar del cerro de los venados blancos.
    17. Lugar de la fruta.
    18. Lugar del niño de las flores.
    19. Lugar a la orilla de la arena.
    20. Lugar del niño negro.
    21. Lugar del río de los corazones.
    22. Lugar de los coyotes.
    23. Lugar del cerro de los magueyes.
    24. Lugar de la luna.
    25. Lugar de la iglesilla.
    26. Lugar junto a la comida.
    27. Lugar de la cuevita.
    28. Lugar a la orilla de la cueva.
    29. Lugar de los árboles.
    30. Lugar de las siete serpientes.

    #128. CONVERSACION:

    Tajtli, nantli iuan Malintsin yaue Masatepek

    1. Tajtli: Nechmoluilia tlakatsintli mostla kuakualtsin tiankistli motlalis Masatepek.
    2. Nantli: ¿Mitsmoluilia kuakualtsin? ¿Monamaka xikaltin?
    3. Tajtli: Ompa kuale se kiechuas tlen kinekis.
    4. Nantli: ¿Akin mitstlatlaneutis kauayo? Amo tikpian tlen ika tiaskej.
    5. Tajtli: Nias ika motajtsin. Uilis ajso kinekis techtlatlaneutis kauayo.
    6. Nantli: Nechpaktia tiaskej; noijki Malintsin. Tejuantin tikixtiskej kimiltin.
    7. Tajtli: San achi tepitsin niualas. Yau.
    8. Malintsin: ¿Kampa ka kuaukali?
    9. Nantli: Ompa, kampa kochi motajtsin.
    10. Malintsin: ¿Tlen tlakuali niktlalis? Tikpiaj tlaxkali iuan tamali? Ualau in tajtli.
    11. Tajtli: Onechmotlatlaneutili kauayo ika ipejpech.
    12. Nantli: Ximokauayotlali, Malintsin. ouale tias intsalan kuaukaltin.
    13. Malintsin: ¿Ipan ojtli titopapatlaskej?
    14. Nantli: Kema. Yejuantin kuisaj itik altepetl.
    15. Malintsin: ¿Tlen ojtli ipan tlaskej? ¿Ika Yejkantli?
    16. Tajtli: Amo, ika opochtli. ¡Xikouepa yolkatl!
    17. Malintsin: Auoli nikkuepa. Kineki kikas sakatl.
    18. Nantli: Nikan ka se tlakotl ika tikmakas. Asij ipan altepetl. Kitemouaj kali.
    19. Malintsin: ¿Kampa tikochiskej?
    20. Tajtli: Niau niktemos kali.
    21. Malintsin: Nonantsin, nikneki nikauayotemos ipan tetl. Temo Malintsin. ¿Kampa nikilpia in yolkatl?
    22. Nantli: Ompa ipan inon kuauitl. Uilits inon siuatsintli ompa uala momatis kampa nikkouas nakatl.
    23. Tajtli: Uilis ajso mitsmoluilis kampa kuale tikochiskej.

    (de los apuntes del curso de R.H. Harlow)

    #129. CONTESTAR:

    1. ¿Akin kiluia kuakualtsin tiankistli motlalis Masatepek?
    2. ¿Akin kineki kimatis tla monamakas xixikaltin?
    3. ¿Kuale se kikouas tlen kinekis Masatepetiankisko?
    4. ¿Itajtsin Malintsin kipia ikauayo?
    5. ¿Akin kipia kauayo ika pejpechtli?
    6. ¿Tlen tlakuali kipiaj Malintsin iuan inan?
    7. ¿Akin mokauayotlalia ipan ojtli?
    8. ¿Tajtli yau intsalan kuaukaltin?
    9. ¿In ojtli Masatepek ika yejkantli noso opochtli?
    10. ¿Kampa kauayotemo Malintsin?
    11. ¿Kampa kilpia Malintsin in kauayo?
    12. ¿Kampa kinekij kochiskej Malintsin iuan inan?
    13. ¿Tlen kineki kikouas inan in Malintsin?
    14. ¿Tlen itoka altepetl kampa motlalis tiankistli?
    15. ¿Siuatsintli ompa ualau kimatis kampa mokouas nakatl?

    #130. CONVERSACION:

    Sr. Pérez: ¿Kenin

  • Lección 17 – Adjetivos

    Lección XVII

    #116.

    Los ADJETIVOS, que pueden colocarse antes o después del objeto, se derivan en gran parte de sustentivos y verbos. Ejemplos:

    chili: chile
    chichiltik: rojo

    istatl: sal
    istak: blanco

    tlili: tinta
    tliltik: negro

    chipaua: limpiar
    chipauak: limpio

    kokoua: enfermar
    kokoxki: enfermo.

    #117. TRADUCIR:

    1. in yankuik tlali
    2. ome istak tepemej
    3. se tliltik kali
    4. se kali ueue
    5. chikauak tlakatl
    6. in xoxoktik kuauitl
    7. molkaxitl ueue
    8. ueue teopantsintli
    9. in kuali teotl
    10. in kuali tlaxkali
    11. in siuatl kokoxki
    12. motlaol yankuik
    13. miak tlaoli
    14. kuakualtsin xochimili
    15. itleu chichiltik
    16. in uey tonali
    17. in kuali tlakuali
    18. in tekitl amo kuali
    19. in kilitl xoxoktik
    20. in koyotl tomauak

    #118. TRADUCIR:

    1. el hombre flaco
    2. su petate viejo
    3. la carne mala
    4. todo el día
    5. todas las mujeres
    6. la iglesia bonita
    7. la casa blanca
    8. el niño negro
    9. el corral limpio
    10. la tierra nueva
    11. el chocolate viejo
    12. el viento frío
    13. la salsa verde
    14. la carne roja
    15. mi fuego nuevo
    16. nuestro camino viejo
    17. la mujer fuerte
    18. la abuela enferma
    19. la gran silla
    20. la dulce vida.

    #119. TRADUCIR:

    1. ¿Akin kipia in yankuik tlaxkali?
    2. In ueue moli amo kuali. Amo nikneki.
    3. ¿Tleka titlajtoua tejuatl ika tlakatl kokoxki?
    4. Nochtin sisiuamej tekitij ipan yankuik tepankali.
    5. ¿Kenin tikchiuaskej in uey ojtli?
    6. In ueue sijtli onechkau miak tomin.
    7. ¿Akin okitokak in ueue koli? Omik yalua.
    8. Yejuatl amo chantiaya ipan kuakualtsin xochimili.
    9. Ualas in uey tonali ijkuak nitlajtos maseualkopa.
    10. Axkan amo meua in itstik ejekatl.

    #120. TRADUCIR Y CONTESTAR:

    1. ¿Cuando vendrá el buen día?
    2. ¿Dónde trabaja la mujer bonita?
    3. ¿También quieres tú la salsa dulce?
    4. ¿Por qué cantarán ellos la vieja canción?
    5. ¿Qué comía el hombre fuerte?
    6. ¿Todo el maíz está negro?
    7. ¿Sabía el niño la canción bonita?
    8. ¿Querrán ustedes ver la iglesia roja?
    9. ¿La mujer buena hace mole negro?
    10. ¿Mañana irás al cerro gordo?
    11. ¿Quién tiene el aguacate viejo?
    12. ¿Viven ellos en la cueva negra?
    13. ¿Duerme él en la casa nueva?
    14. ¿Quieres que comamos el guajolote flaco?
    15. ¿Cómo harás todo el trabajo nuevo?
    16. ¿Es fuerte y bueno el atole?
    17. ¿Iremos mañana al mercado viejo?
    18. ¿Quieres que la buena mujer haga tortillas?
    19. ¿Cuándo sabremos la canción bonita?
    20. ¿Vendrán ustedes al corral blanco?

    #121. TRADUCIR:

    1. Neuktli mochiua noso kisa itech metl. 2. Mokixtia nekuatl itech metl. 3. Kikixtia tlakatl nekuatl itik metl. 4. Nekuatl tsopelik. 5. Kichiki metl. 6. Iuan kikixtia ika se akokotli. 7. Kitlalia nekuatl itik se kuetlaxtli. 8. Tla yotlachik, tlakatl yau ichan iuan kitlalia itik se xoktli chipauak. 9. Tla moneki uelik kisas neuktli, mopapakas xoktli ika tepitsin jerestontli.

    (De un texto de la zona de Necaxa, Puebla)

    #122. CONTESTAR:

    1. ¿Kampa katej memej, ixtlauapa noso itik chachantin?
    2. ¿Tlen mokixtia itech metl?
    3. ¿Akin kikixtia mekuatl?
    4. ¿Nekuatl tsopelik?
    5. ¿Akin tlachiki?
    6. ¿Tlen kichiki in tlachikini?
    7. ¿Kampa kitlalia nekuatl?
    8. ¿Kampa yau tlakatl ika nekuatl?
    9. ¿Kampa kitlalia nekuatl ichantsinko?
    10. ¿Tla kineki uelik neuktli, tlen kipapakas?

    #123. TRADUCIR:

    Inemilis in maseualkonetl

    1. In maseualkonetl, ijkuak kimpia majtlaktli xiuitl, ye kititlanij itajuan ipan mimiltin ma tlapaleui. 2. Inin konetl kinmakaj itlaxkal ik tlakuas tlakotonali. 3. San kualkan yau, ijkuak tonali kisa. 4. Asi tlakotonali. 5. Motlalia iuan tlakua. 6. Satepa tlami in tonali iuan chikuasen jora mokuepa ichan. 7. Asi iuan kimakaj itlakual iuan niman moteka. 8. Sesepa inin konetl amo tekiti isel. 9. Itekoj mimiltin kinuika ome noso yeyi okachi tekitinimej. 10. Sesepa yau ika itaj noso iikniuan.

    (De un texto de la zona de Necaxa, Puebla)

    #124. CONTESTAR:

    1. ¿Kexki xiuitl kimpia konetl ijkuak tekiti?
    2. ¿Akin kititlani konetl ipan mimiltin?
    3. ¿Tlen kiuika konetl ik tlakuas?
    4. ¿Yau ijkuak tonali kisa?
    5. ¿Tlen kichiua ipan mimiltin?
    6. ¿Tlen kichiua tlakotonali?
    7. ¿Tlen kikua?
    8. ¿Mokuepa ichan tlakotonali?
    9. ¿Keman mokuepa ichan?
    10. ¿Ijkuak amo tekiti isel, akin tekiti itlan?

  • Lección 16 – Reflexivos

    Lección XVI

    #108. Las FORMAS REFLEXIVAS son las siguientes:

    no: me to: nos
    mo: te mo: se, os
    mo: se mo: se

    Ejemplos:

    Ninotlalia: me siento
    Timotoka: te entierras
    Meua: se levanta
    Titopakaj: nos lavamos
    Anmopouaj: se cuentan ustedes
    Moseuiaj: se descansan.

    Debe advertirse que el reflexivo se usa en muchos casos en nahuatl cuando no se usaría en español, y que se utiliza en formas verbales como reverencial. También hay que notar que en muchos dialectos no existen las dos primeras personas no- y to-, utilizándose solamente mo- para las seis personas.

    #109. TRADUCIR:

    1. Ninotoka 11. Ninonanaka
    2. Timeua 12. Timokokoua
    3. Motlalia 13. Motlalia
    4. Ninotlalia 14. Motlaliaj
    5. Titonamakaj 15. Titoseuiaj
    6. Anmopakaj 16. Mokokouaj
    7. Motlaliaj 17. Nineua
    8. Nineua 18. Ninokokoua
    9. Monamaka 19. Moseuia
    10. Mokokoua 20. Ninoseuia

    #110. La FORMA CAUSATIVA.

    Un verbo se vuelve causativo al agregarle las terminaciones -tia o -ltia. Ejemplos:

    paka: lavar pakaltia: hacer lavar, mandar lavar
    choka: llorar choktia: hacer llorar
    miki: morir miktia: hacer morir, matar.

    #111. La FORMA APLICATIVA.

    Se agregan las partículas -ilia o -lilia a la raíz del verbo para indicar qué o quién es el objeto de la acción. El sentido es reverencial.

    Nikpakilia ipetlatsin in nochijtsin: Le lavo su petate a mi abuela.
    Nikchiuilia ikaltsin in notajtsin: Le hago su casa a mi padre.

    #112. El REVERENCIAL COMPUESTO DE FORMAS CAUSATIVAS Y APLICATIVAS.

    Hoy día se utilizan estas formas, combinadas con el reflexivo, casi exclusivamente con un sentido reverencial. En el pretérito y en el imperativo es frecuente que aparezca -tsino como terminación.
    Para el fin de estas lecciones, el estudiante debe conformarse con reconocerlas. Encontrará las reglas completas en las gramáticas que se citaron en la sección #1. Obsérvense los siguientes ejemplos:

    Xinechmoluili: díme o dígame usted (xi- imperativo, -nech- a mí, -mo- reflexivo-reverencial, -ilhuia- decir, -ili reverencial).
    ¿Tlen timonekiltia?: ¿qué quieres? (ti- tú, -mo- reflexivo-reverencial, -nequi- querer, -ltia reverencial).
    Anmotlajtoltiskej: hablarán ustedes (an- ustedes ,
    -mo- reflexivo-reverencial, -tlajtoua- hablar, -lti- reverencial, -skej futuro).

    #113.

    ANALIZAR. Las siguientes expresiones se encuentran en los textos que aparecen en las últimas lecciones.

    1. Otimopanolti (pano): pasaste
    2. Otimopanoltitzino (pano): pasaste
    3. Xinechmoluili (iluia): díme
    4. Timomachitia (mati): sabes
    5. Timotlahtoltis (tlajtoua): hablarás
    6. Timotlahtoltia (tlajtoua): hablas
    7. Timonekiltia (neki): quieres
    8. Timixmachitia (ixmati): conoces
    9. Timokochitia (kochi): duermes
    10. Ximotlalitsino (tlalia): siéntate
    11. Nimitsixmachitia (mati): te conozco
    12. Xinechmotlapopoluili (popoluia): perdóname
    13. Xinechmotlapopoluilitsino (popoluia): perdóname
    14. Nechmoluilia (iluia): me dice
    15. Onechmotlatlaneujtili (tlatlaneujtia): me prestó
    16. Mitsmolhuilis (iluia): te dirá
    17. Ximokalakilitsino (kalaki): ¡entra!
    18. Timitis (i): beberás
    19. Ximoseuitsino (seuia): ¡descansa!
    20. Anmokochitiskej (kochi): ustedes descansarán

    #114. CONVERSACION.

    1. Petolo yau tiankistli ipan se altepetl iuan tlajtoua ika siuatsintli kinamaka xochikuali. (Pedro va al mercado en un pueblo y habla con una señora que vende fruta).
    2. Petolo: ¿Kenin otimopanoltitsino, nonantsin? Xinechmol-
    uili ¿kexki inin tsapotl? (¿Cómo la ha pasado usted, señora? Dígame ¿cuánto (cuesta) este sapote?)
    3. Siuatl: Kuali, tlasojkamati. Yeyi tsapotl ika naui tomin. Kuali timomachitia timotlajtoltis maseualkopa. (Bien, gracias. Tres zapotes por cincuenta centavos. Sabe usted hablar bien el mexicano.)
    4. Petolo: Kemakatsin, tepitsin niknati. San yolik xinechmoluili. Nikan katej naui tomin. (Sí, un poco. Nomás dígame despacio. Aquí están los cincuenta centavos.)
    5. Siuatl: Tlasojkamati, notajtsin. (Gracias, señor.)
    6. Petolo: Xinechmoluili ¿kampa ka in Tekolotlan ojtli? ¿Ok uejka ka? (Dígame, ¿dónde estáel camino de Tecolotlan? ¿Todavía está lejos?)
    7. Siuatl: Amo uejka. ¿Timonekiltia timixmachitia inon altepetontli? (No está lejos. ¿Quiere usted conocer ese pueblito?)
    8. Petolo: Axkan amo. San nikan oniuala ipampa mostla kisa iluitl. ¿Kampa nikochis? (Ahora no. Sólo vine aquí porque mañana es (sale) la fiesta. ¿Dónde dormiré?)
    9. Siuatl: Nikan chantia nonantsin. ¿Timonekiltia timokochitis ichantsinko? (Aquí vive mi madre. ¿Quiere usted dormir en su casa?)
    10. Petolo: Kemakatsin, tlasojkamati uel miak. (Sí, muchas gracias.)
    11. Siuatl: Axkan ompa niau noijki. (Ahora voy allá también.)
    12. Yeuantin asij ompa iuan kalaki siuatl. (Llegan allá y entra la mujer.)
    13. Siuatl: Nonantsin, notlan uala se koyotl Mexijko chantia. (Mamá, conmigo viene un citadino que vive en México.)
    14. Nantli: ¿Kampa ka? Kitta. Ximopanoltitsino, ximotlalitsino. (¿Dónde está? Lo ve. Pase usted, siéntese.)
    15. Petolo: Tlasojkamati uel miak, nonantsin. Senka paki noyolou nimitsmixmachitia. (Muchas gracias, señora. Me da mucho gusto conocerla.)
    16. Siuatl: Yeuatl kineki kittas iluitl mostla iuan amo kimati kampa kochis. (Quiere ver la fiesta mañana y no sabe dónde dormir.)
    17. Nantli: Nikan katej kali iuan tlakuali. (Aquí hay casa y comida.)
    18. Petolo: Tlasojkamati uel miak. (Muchas gracias.)
    19. Nantli: Nikan kochi okse koyotl noijki. Kimpia naui tonali nikan. (Aquí duerme otro citadino también . Tiene cuatro días aquí.)
    20. Petolo: ¿Amo chantia nikan? (¿No vive aquí?)
    21. Nantli: Amotsin. San tekiti nikan ipampa iluitl. Kinamaka neuktli tiankisko. San tepitsin kimati tlajtos maseualkopa. (No. Sólo trabaja aquí por la fiesta. Vende pulque en el mercado. Sólo habla poco de mexicano.)
    22. Siuatl: Xinechmotlapopoluilitsino. Niau tlakualchiualoyan. (Perdóneme. Voy a la cocina.)
    23. Nantli: Tlaxkalchiuas. ¿Timonekiltia se kaxitl moli ika tlaxkali? (Hará tortillas. ¿Quiere usted un plato de mole con tortillas?)

    (De los apuntes del curso de R.H. Barlow)

    #115. CONTESTAR:

    1. ¿Kampa yau Petolo?
    2. ¿Tlajtoua ika tlakatl tiankisko?
    3. ¿Tlen kinamaka siuatsintli?
    4. ¿Tlen kiluia Petolo?
    5. ¿Kineki kikouas itla?
    6. ¿Tlen kitlatlania Petolo?
    7. ¿Tlen kinankilia siuatl?
    8. ¿Petolo kimati mexijkatlajtoli?
    9. ¿Tleka kineki Petolo in siuatl tlajtos yolik?
    10. ¿Akin kineki kittas iluitl?
    11. ¿Tlen kiluia inan in siuatl?
    12. ¿Okse koyotl kochi ipan altepetl?
    13. ¿Kexki tonali kimpia ompa?
    14. ¿Akin kinamaka neuktli?
    15. ¿In neuknamakani tlajtoua maseualkopa?