Nahuatl

La lengua náhuatl

Lección 9 – Agente

Lección IX

#52. El agente en los verbos.

Existen varias terminaciones para indicar el agente en los verbos. Algunos tienen más de una. Ejemplos: tekuani: comedor de gente; teopixki: (de teotl y pia) sacerdote; tlakeuali: (de tlakeua, alquilar) trabajador alquilado, peón; tlapouke: (de poua) contador. Aquí sólo se utilizará el postfijo –ni.

Ejemplos1:

1. tla-mati-ni: el que sabe algo, sabedor
2. kuika-ni: el que canta, cantor
3. tla-chiua-ni: hacedor
4. choka-ni: el que llora, llorador
5. siuachokani: la que llora, la llorona
6. petlachiuani: hacedor de petates
7. kalchiuani: hacedor de casas, arquitecto
8. teopanchiuani: hacedor de iglesias
9. tlatokani: enterrador de cosas
10. tetokani: enterrador de gente
11. tlajtouani: el que habla cosas, gobernante
12. tekitini: trabajador
13. petlapakani: lavador de petates
14. tlaxkalchiuani: hacedor de tortillas
15. xochikualkouani: comprador de fruta
16. tlaolmakani: dador de maíz
17. tlanamakani: vendedor
18. tlakouakani: comprador
19. istakteposnamakani: vendedor de metal blanco
20. tekuani: comedor de gente, caníbal, jaguar

#53. Traducir:

1. Comprador de tierras
2. Vendedor de casas
3. Hacedor de cosas
4. Hacedor de gente
5. Conocedor de gente
6. Hacedor de sillas
7. Ayudador de gente
8. Perdonador de gente
9. Lavador de chocolate
10. Comedor de chile
11. Vendedor de masa
12. Trabajador
13. Durmiente
14. Comedor de maíz
15. Enterrador de gente
16. Hacedor de libros
17. Comprador de libros
18. Comprador de libros nuevos
19. Vendedor de gis blanco
20. Hacedor de caminos

#54. Traducir:

Inemilis Xuan ipan itlal.

Xuan itoka inin maseualtekitini chantia nikan ipan altepetontli itoka S. Fransisko Xalostok, amo uelka Tepostlan. Nikan kimpia yejuatl ichan iuan imil. Ikal kinpia se tlakualchiualoyan iuan se tepankali iuan xochimili. Ichan inauak se atoyatl itoka Xalatoyak. Inin amo kipia miak atl.
Xuantsin kipia isiuatsin. Inin siuatl itoka Malintsin. Xuan iuan Malintsin kimpiaj yeyi inpiltsitsin: Petolotsin, Mikel iuan Xuana. Noijki nemi itaj, se ueue tlakatl, inkol in ipiltoton Xuan. Xuan tlajtoua maseualkopa iuan kaxtilankopa. Ueue koli san tlajtoua maseualkopa. Amo kimati kaxtilan. Yeyi pili kimpiaj sekintin amoxtli ipampa yaue temachtiloyan ompa Tepostlan altepetl.

Xuan tlakatl chikauak. Kipia miak tekitl ompa imil. Momostla meua naui horapan iuan kisa ipan imil. Ompa kintlaltoka tlaoli , yetl iuan metl. Petolotsin, in ipiltsin, kipaleuia itaj sekintin tonali ipan mili iuan xochimili. Inin xochimili kimpia miakej xochitl.

Isiuatsin, Malintsin, tekiti itik tlakualchiualoyan iuan ipan tepankali. Itik tlakualchiualoyan kimpia se metlatl, se molkaxitl, yeyi ikpali, miakej petlatl iuan kaxitl. Inin siuatsintli kichiua tlakuali. Tlakualchiua. Ipan molkaxitl kichiua moli ika chili iuan chokolatl. Ika metlatl kichiua textli. Kitlalia inin textli ipan tletl iuan kinchiua miakej tlaxkali. Tlaxkalchiua. Ipan tepankali kimpaka miakej kaxitl ipampa kineki nochi achi chipauak.
Xuan kinkua kilitl ipan imil. Ichantsinko, ika isiuatsin iuan yeyi pili, kinkua nakatl ika moli, tlaxkali iuan yetl. Amo kikuaj yejuantin moli nochtin tonali.

Iluitl inin altepetontli kisa ipan naui tonali oktubre metstli. Xuan kinteki miakej xochitl ika teopantli ipan inin tonali.
Domingotika nochtin yaue altepetiankisko iuan teopantsinko. Ipan tiankistli Xuan kinamaka xochitl, yetl iuan tlaoli. Malintsin kikoua in tlen moneki ichantsinko: nakatl, chili, auakatl, iuan xitomatl.

#55. Contestar en nahuatl:

1. ¿Akin Xuan?
2. ¿Kampa chantia inin tlakatl?
3. ¿Tlen itoka ialtepeu?
4. ¿Inin altepetontli uejka Tepostlan?
5. ¿Tepostlan kipia se temachtiloyan?
6. ¿Kampa ka in Xalatoyak?
7. ¿Inin atoyatl kipia miak atl?
8. ¿Ikal in Xuantsin kipia tepankali?
9. ¿Akin kipia se xochimili?
10. ¿Akin tekiti ipan xochimili?
11. ¿Inin siuatl kimpia ipiltoton?
12. ¿Kexki pili kimpia isiuau in Xuan?
13. ¿Kampa yaue yeyi pili momostla?
14. ¿Tlen intoka in yeyi pili?
15. ¿Kampa chantia itaj in Xuan?
16. ¿Tlen kijtouaj inin ueue tlakatl?
17. ¿Inin ueue tlakatl ikoltsin in Xuana?
18. ¿Kampa ka itekiu in Xuan?
19. ¿Xuan chikauak?
20. ¿Xuan tekiti itik kali?
21. ¿Akin tekiti itik kali?
22. ¿Kampa kochij Xuan iuan Malintsin?
23. ¿Akin kipaleuia itaj ipan imil?
24. ¿Tlen kipia inin maseuali ipan imil?
25. ¿Kitlaltoka yetl ipan tetl?
26. ¿Kampa kitlaltoka yetl?
27. ¿Xuan kisa ipan imil domingotika?
28. ¿Xuan kipia itlaol ipan xochimili?
29. ¿Tlen kichiua Malintsin itik kali?
30. ¿Kichiua amoxtli ika metlatl?
31. ¿Tlen kichiua ika tletl?
32. ¿Tlen kichiua itik molkaxitl?
33. ¿Kitlalia xochitl itik moli?
34. ¿Tlen kitlalia Malintsin itik moli ?
35. ¿Akin kikua moli?
36. ¿Akin molchiua?
37. ¿Akin kichiua moli?
38. ¿Xuan tlaxkalchiua?
39. ¿Malintsin chipauak siuatl?
40. ¿Tlen kichiua Malintsin ipan tepankali?
41. ¿Akin kimpaka kaxitl?
42. ¿Akin tlakualchiua?
43. ¿Akin kikua tlakuali?
44. ¿Tlen kikua siuatl ipan kali?
45. ¿Tlen kikua Xuan iàn imil?
46. ¿Keman kisa in iluitl inin altepetl?
47. ¿Kampa yaue Petolotsin, Mikel iuan Xuana?
48. ¿Tleka kinteki Xuan xochitl?
49. ¿Kampa kitlaliaj yejuantin xochitl?
50. ¿Tlen kikoua Malintsin ipan itiankis?
51. ¿Tlen kinamaka Xuan ipan tiankistli Xalostok?
52. ¿Tlen moneki Malintsin ipan ikal?
53. ¿Kampa kikoua yejuatl nakatl?
54. ¿Tleka kikoua Malintsin chili?
55. ¿Altepetl Xalostok kipia teopantsintli?
56. ¿Kampa ka teopantli?
57. ¿Temachtiloyan ompa Xalostok?
58. ¿Malintsin kikoua tlaxkali ipan temachtiloyan?
59. ¿Kinkoua inin siuat1 auakatl ipan teopantli?
60. ¿Kexki tlaxkali kinkua Xuantsin?

#56. TRADUCIR Y CONTESTAR:

1. ¿Dónde vive Juan?
2. ¿Quién es Juan?
3. ¿Qué es el nombre de su pueblo?
4. ¿Qué es el nombre del río?
5. ¿Quién vive con Juan?
6. ¿Dónde vive su padre?
7. ¿Dónde trabaja Juan?
8. ¿Quién trabaja en la sementera?
9. ¿Quién lava los platos?
10. ¿Dónde hace María la masa?
11. ¿Dónde pone ella el metate?
12. ¿Hace tortillas?
13. ¿Quién trabaja dentro de la casa?
14. ¿Quién come las tortillas?
15. ¿Adónde van los niños todos los días?
16. ¿Dónde está el jardín?
17. ¿Quién trabaja en el jardín?
18. ¿Qué siembra el hombre en la sementera?
19. ¿Qué habla el padre de Juan?
20. ¿Qué habla Pedrito?
21. ¿Qué vende el hombre en el mercado?
22. ¿Qué compra la mujer en el mercado?
23. ¿Quién compra carne?
24. ¿Cuándo es (sale) la fiesta del pueblito?
25. ¿Todos van a la fiesta del pueblo?