Nahuatl

La lengua náhuatl

Lección 11 – Números

Lección XI

#67. Algunos SUFIJOS.

Se han visto las formas ipan calli (en la casa, sobre la casa) e itic calli (dentro de la casa). En nahuatl es común que se pospongan ciertas partículas a la palabra, como calpan (en la casa), calitic (dentro de la casa). En seguida se presentan algunos de los sufijos más importantes. Pueden ser combinados con las formas reverenciales.

* -ko (en):
tianquizco = en el mercado
ichantzinko = en su hogar

* -ikpak (sobre):
mokpak = encima de ti
tepetikpak = encima del cerro
tetikpak = encima de la piedra

* -itik (dentro de):
kalitik = dentro de la casa
tlalitik = dentro de la tierra

* -ixko (frente a):
xalixko = frente a la arena
tlalixko = frente a la tierra

* -nauak (junto a):
kuaunauak = junto a los árboles
anauak = junto al agua
monauak = junto a ti

* -nepantla (en medio de):
tonepantla = en medio de nosotros
kuaunepantla = en medio de los árboles

* -pa, -pan (en, sobre):
tlalpan = en la tierra
nopan = en mí, sobre mí

* -pal (por medio de, gracias a):
ipaltsinko = gracias a él
topal = por medio de nosotros

* -pampa (por, para):
nopampa = por mí
ipampa = por él, por ello, porque
mopampatsin = por ti

* -tech (con, de, en):
itech = con él
notech = conmigo

* -tika (en, refiriéndose a tiempo):
mostlatica = mañana
tonaltika = en el día
youaltika = en la noche

* -tlan (con, en):
notlan = conmigo
atlan = en el agua
itlantsinko = con él, en él

#68. TRADUCIR:

1. Ninemi mopaltsinko, amo ipaltsinko.
2. Nichoka mopampa, amo nopampa.
3. Nichoka mopampatsin.
4. Nochan ompa atlixko, amo tepetlixko.
5. Itaj amo notech.
6. ¿Mokal tepenauak?
7. ¿Tinemij xalpan?
8. Xuan kipia ichan teopantsinko.
9. ¿Amokal tetikpak?
10. Nopil xochimilko ka.
11. Koatl xalitik.
12. Tejuatl tichantia nonauak.
13. Tekolotl chantia kaltikpak.
14. Tekitij itech Xuan.
15. Lunestika kalakiskej temachtiloyan.
16. Siuatl altepenauak.
17. Se tetl ostotikpak.
18. Yejuatl tekiti tiankisnepantla.
19. ¿Tichochi atoyatsinko?
20. Nichoka ipampatsin.

#69. TRADUCIR:

1. ¿Quién está en medio de ustedes?
2. ¿Quién está en el mercado?
3. Nuestra casa está sobre el cerro.
4. ¿Lloras por mí?
5. ¿Quién está contigo?
6. Vivo junto a la tierra.
7. ¿El vive frente a la arena?
8. ¿Quieres comer dentro de la casa?
9. ¿Quién está junto a mí?
10. ¿Por qué trabajarás (en) el jueves?
11. El buho está encima de la cueva.
12. ¿Duerme en el mercado?
13. Vivo gracias a ti.
14. Subiremos sobre la piedra.
15. ¿Llorarás por mí cuando yo muera?
16. ¿Cuándo entrará la serpiente en la arena?
17. Bajaremos a (en) la tierra.
18. Vive entre los conejos.
19. Vives junto a las sementeras.
20. Harán ellos su trabajo gracias a ti.

#70. Reduplicación en los verbos.

Si se duplica la primera sílaba del verbo se indica una acción repetitiva o continuada. Por tanto, yejuatl chochoka se puede traducir como “él llora y llora”, “llora continuamente”, “sigue llorando” o “se la pasa llorando”. Aquí se traducirá como “llora y llora”. Ejemplos:

1. Yejuatl kinteteki xochitl: El corta y corta flores.
2. Nikokochi: Duermo y duermo.
3. Tichochokah: Lloramos y lloramos.
4. Yejuantin tlapapakah: Ellos lavan y lavan.
5. Amejuantin antlapopouaj: Ustedes cuentan y cuentan.

#71. TRADUCIR:

1. Xuan chochoka.
2. Malintsin tlapapaka.
3. Tikintetekij xochitl.
4. Yejuantin kokochij.
5. Titlakokouaskej.
6. Nitlananamakas.
7. Tejuatl tikalpapakas.
8. Yejuatl tlakuakua.
9. Nitepopouas.
10. ¿Yejuantin tetemosouej?

#72. Los NUMEROS. En nahuatl la numeración es vigesimal, contando por veintenas divididas en unidades de cinco.

1 se
2 ome
3 yeyi
4 naui
5 makuili
6 chikuasen (5 + 1)
7 chikome (5 + 2)
8 chikueyi (5 + 3)
9 chiknaui (5 + 4)
10 majtlaktli
11 majtlaktli onse (majtlaktli iuan se)
12 majtlaktli omome (majtlaktli iuan ome)
13 majtlaktli omeyi (majtlaktli iuan yeyi)
14 majtlaktli onnaui (majtlaktli iuan naui)
15 kaxtoli
16 kaxtoli onse (kaxtoli iuan se)
17 kaxtoli omome (kaxtoli iuan ome)
18 kaxtoli omeyi (kaxtoli iuan yeyi
19 kaxtoli onnaui (kaxtoli iuan naui)
20 sempouali (una kuenta = se pouali)
21 sempouali onse
22 sempouali omome
25 sempouali ommakuili
30 sempouali ommajtlaktli
35 sempouali onkaxtoli
40 ompouali (dos kuentas = ome pouali)
43 ompouali omeyi (dos kuentas + 3)
50 ompouali ommajtlaktli
60 yepouali (tres cuentas)
80 naupouali (cuatro cuentas)
100 makuilpouali (cinco cuentas)
120 chikuasempouali (seis cuentas)
140 chikompouali (siete cuentas)
200 majtlakpouali (diez cuentas)
300 kaxtolpouali (quince cuentas)
400 sentsontli
420 sentsontli onsempouali (400 + una cuenta)

Hoy día es raro que se utilicen números en el sistema antiguo mayores de 100. Por lo general se escucha ce ciento (100), ome ciento (200), ce mil (1000), nahui mil (4000), etc.

El dinero por lo general es contado en unidades de tomines o reales (doce centavos y medio). Así es que 25 centavos será ome tomin, 50 centavos nahui tomin. Un peso puede ser chicueyi tomin o ce peso. Tomin también significa “dinero”.

Los números ordinales se expresan al colocar inic antes del número: inic ce: primero, inic ome: segundo, etc.

#73. TRADUCIR:

1. chikome
2. ome
3. se
4. inik se
5. inik naui
6. chiknaui
7. inik chiknaui
8. kaxtoli
9. inik makuili
10. chikuasen
11. inik chikuasen
12. majtlaktli
13. kaxtoli omome
14. majtlaktli omome
15. sempouali
16. majtlaktli omeyi
17. sempouali ommakuili
18. kaxtoli omeyi
19. sempouali omome
20. sempouali ommajtlaktli
21. sentsontli
22. ik sentsontli
23. ompouali
24. inik ompouali
25. sempouali onkaxtoli onse
26. makuilpouali
27. inik makuilpouali
28. naupouali
29. naupouali ommajtlaktli
30. yepouali
31. yepouali onkaxtoli
32. yepouali onkaxtoli onnaui
33. sempouali ommajtlaktli onse
34. chiknaupouali
35. kaxtoli onnaui
36. ompouali onkaxtoli
37. majtlakpouali
38. kaxtolpouali
39. inik kaxtoli
40. inik majtlaktli

#74. TRADUCIR:

1. 6
2. 15
3. 20
4. 10
5. 5
6. 17
7. 2
8. 4
9. 19
10. 30

11. 50
12. 8
13. 14
14. 11
15. 18
16. 23
17. 13
18. 12
19. 26
20. 21

21. 30
22. 25
23. 35
24. 31
25. 100
26. 80
27. 55
28. 99
29. 85
30. 400

#75. Las formas plurales.

Hoy día se acostumbra pluralizar no sólo los sustantivos sino otras formas como los adjetivos. Se advierte que el sistema de pluralizar es hasta cierto punto irregular y que no es raro que un sustantivo tenga varias formas. “Casas” puede ser cacal, calmeh, caltin, cacalmeh, cacaltin. Las siguientes reglas pueden servir de guía:

1. Sustantivos en -tl llevan -meh. Ejemplos: petlameh, tlacameh, cihuameh, xochimeh.
2. Sustantivos en -li, -tli o -in llevan -tin. Ejemplos: caltin, teopantin, tlaxcaltin, tahtin, michtin.
3. Los plurales también se pueden formar por medio de la duplicación de la primera sílaba. Ejemplos: tatah: padres, cacal: casas, pipil: niños.
4. Es común que tanto la primera como la última sílaba se pluralicen. Ejemplos: pipiltin, cocoyomeh, xoxochimeh.

#76. TRADUCIR:

1. naui auakamej
2. ome metlamej
3. yeyi memetlamej
4. makuili kaxtin
5. majtlaktli chiltin
6. sempouali chichiltin
7. chiknaui teomej
8. chikome ojtin
9. chikueyi koyomej
10. makuili kokoyomej
11. naui kaltin
12. yeyi kakaxtin
13. ome teopantin
14. chikuasen ostomej
15. ome maseualtin
16. naui mamaseualtin
17. makuili koamej
18. chikome tepemej
19. chikueyi tetepemej
20. chiknaui tonaltin
21. yeyi tetemej
22. makuili tepankaltin
23. ome teopantin
24. sempouali tlaxkaltin
25. kaxtoli xochimej
26. chikome pipiltin
27. chikuasen sisiuamej
28. makuili tlakamej
29. chiknaui kakaltin
30. ome koltin